۵ نقد فنی شجاعی به سند راهبردی نعمت‌زاده: تحریم‌ها لغو نشود، برنامه قابلیت اجرا ندارد

گروه اقتصادی خبرگزاری «نسیم»: با گذشت حدود سه ماه از رونمایی برنامه راهبردی وزارت صنعت، معدن و تجارت اظهار نظرها درباره این برنامه در رسانه ها و محافل اقتصادی همچنان ادامه دارد. برنامه ای که برخی از موارد آن صدای بسیاری از صنایع کشور را درآورده و اعتراضات گسترده ای نسبت به آن، در میان صاحبان صنایع صورت گرفته است. نوع نگاه دولتی حاکم در این برنامه، انتخاب صنایعی که تاریخ مصرف آنها گذشته است، عدم بهره گیری از ظرفیت کارشناسی بخش خصوصی، اتخاذ سیاستهای ضد اشتغال و تولید و عدم توجه به بخش بازرگانی در این برنامه، از مهمترین انتقاداتی است که طی سه ماه اخیر به برنامه راهبردی وزارتخانه محمدرضا نعمت زاده مطرح شده است. در همین زمینه خبرگزاری «نسیم» که گفتگوهای متعددی را با کارشناسان و فعالان حوزه صنعت و بازرگانی کشور در خصوص این برنامه منتشر کرده، تصمیم گرفت تا با برگزاری میزگردی با حضور نویسندگان این برنامه و طراحان برنامه سوم صنعت، معدن و تجارت به واکاوی برنامه چهارم وزارت صنعت، معدن و تجارت بپردازد که متاسفانه علی رغم پیگیری های صورت گرفته با مسئولان وزارت صنعت، معدن و تجارت و قولی که مسئولان این وزارتخانه برای حضور در این میزگرد به خبرنگار نسیم داده بودند، مسئولان معاونت برنامه ریزی وزارت صنعت و در راس آنها ابویی مهریزی معاون برنامه ریزی وزارت صنعت تصمیم گرفتند که در این میزگرد یا مناظره شرکت نکنند. متن زیر نظریات و نقدهای علیرضا شجاعی یکی از اعضای طراح برنامه قبلی صنعت، معدن و تجارت است که با حضور در خبرگزاری «نسیم» در خصوص برنامه جدید این وزارتخانه مطرح کرده است:

سید علیرضا شجاعی کارشناس مسائل راهبردی در گفتگوی تفصیلی با «نسیم» در خصوص برنامه راهبردی وزارت صنعت، معدن و تجارت که اخیرا منتشر شده با اشاره به ایرادات متعدد این سند راهبردی و لزوم بازنگری جدی و اصلاح آن، گفت: ایراد اولی که به این سند وارد است، این است که تحلیل سند راهبردی قبلی در آن وجود ندارد، یعنی دلایل کنار گذاشته شدن سند قبل و علت نوشتن سند جدید در این سند دیده نمی شود.

چرا دولت قبل برنامه راهبردی نیلی را کنار گذاشت؟

معاون وزیر سابق صنعت، معدن و تجارت بیان کرد: پیش از تدوین برنامه راهبردی در دولت دهم، مدتی از برنامه راهبردی آقای دکتر نیلی استفاده شده بود، اما چند دلیل وجود داشت که وزارت صنعت، معدن و تجارت در دولت دهم تصمیم گرفت سند جدیدی تدوین کند. دلیل اول این بود که ادغام صورت گرفته بود و برنامه قبلی تنها برای بخش صنعت بود و در واقع راهبردی برای بخش تجارت در آن دیده نشده بود بنابراین مجبور بودیم برنامه ای بنویسیم که هر سه بخش صنعت، معدن و تجارت را باهم را شامل شود.

این عضو تیم برنامه راهبردی صنعت، معدن و تجارت در دولت قبل، دلیل دوم را تکلیف برنامه پنجم به نگارش یک برنامه راهبردی دانست و به نسیم گفت: در برنامه پنجم توسعه مقرر شده بود وزارت صنعت برنامه راهبردی جدیدی متناسب با شرایط تدوین کند، لذا دستگاههای نظارتی و مجلس، اجرای این حکم برنامه پنجم را از ما مطالبه می کردند.

شجاعی افزود: دلیل دیگر این بود که بخش عمده ای از مفروضات برنامه آقای نیلی در گذر زمان تغییر کرده بود. وقتی اقتصاد کشور در آن زمان با دلار زیر 1000 تومان فعالیت می کرد، بعد دلار 2000 تومان می شود، پس پیش فرض ها، رویکردها و محاسبات اقتصادی تغییر می کند. آن زمان بحثهای آی تی و اینترنت خیلی مطرح نبود، ولی امروز وقتی الکترونیک وارد صنعت و تولید و تجارت می شود، باید راهبردهای خود را تغییر دهید و یا وقتی کشور فقط 20 هزار بنگاه صنعتی دارد و بعد از چند سال به 70 هزار واحد صنعتی می رسد و زیر ساختهای جدید ایجاد می شود این مسئله، فضای کسب و کار و مولفه های برنامه قبلی را عوض می کند.

معاون وزیر سابق صنعت گفت: این همان کاری است که آقای دکتر نیلی نسبت به برنامه دهه 70 انجام داد، زیرا آنجا هم انجمن مدیران صنایع سه سناریو را برای برنامه راهبردی تدوین کرده بودند و زمانی که دکتر نیلی و همکارانش قصد نوشتن برنامه را داشتند، پیش فرض ها و سناریوهای برنامه موجود، دیگر کارایی و اثربخشی لازم را نداشت، بنابراین مجبور بودند که برنامه جدیدی بنویسند.

شجاعی با مقایسه برنامه راهبردی نیلی و برنامه راهبردی دولت دهم گفت: نگاه آقای نیلی در برنامه راهبردی اول یک نگاه اقتصادی بود و در دل این نگاه اقتصادی گفته شده بود که صنعت می تواند پیشران باشد و ما باید برای صنعت چه کاری انجام دهیم، یعنی این برنامه بر رویکردی بنا نهاده شده بود که رشد اقتصادی افزایش پیدا کند. اما ما نگاه بخشی به برنامه راهبردی داشتیم، و به برنامه راهبردی بخش صنعت و معدن و تجارت پرداختیم، اما در برنامه ای که اخیرا توسط وزارت صنعت منتشر شده رویکرد ظاهرا محدوده وزارتخانه است و نه بیشتر.

سطح برنامه چهارم صنعت، معدن و تجارت تا حد وزارتخانه تقلیل داده شده است

شجاعی با بیان این مطلب که "وزارت صنعت سطح برنامه راهبردی را تا حد وزارتخانه تقلیل داد" به نسیم عنوان کرد: سند اول و با دید کلان برای توسعه اقتصادی نوشته شده بود، سند دوم هم با دید بخشی نوشته شده بود، اما این برنامه همانطور که از اسمش پیداست، نوشته شده برنامه راهبردی وزارت صنعت، معدن و تجارت که نشان از تقلیل سطح برنامه تا حد وزارتخانه دارد. همچنین در برنامه، نقاط متناقص بسیاری دیده می شود، بخشهایی در صفحات برنامه نوشته شده، ماموریت وزارتخانه و در یک جاهایی نوشته شده چشم انداز بخش صنعت که این نشان می دهد، که تکلیف این برنامه مشخص نیست.

وی خاطرنشان کرد: درون سند ناهمگونی و ناهماهنگی بسیاری دیده می شود به طوری که مشخص نیست نگاه این برنامه بخشی است، بنگاهی است و یا وزارتخانه ای و دستگاهی است!

وی خاطرنشان کرد: وزارت صنعت در این دو سالی که از فعالیتش گذشت می توانست از برنامه قبلی استفاده کند و چنانچه نیاز به بازنگری داشت، برنامه جدیدی را تدوین می کردند، آقای نعمت زاده هم در دورانی که می خواستند از مجلس رای اعتماد بگیرند در برنامه خود روی بازنگری این برنامه تاکید داشتند، اما زمانی که وزیر شدند به فکر نگارش برنامه ای جدید افتادند.

وزارت صنعت دو سال زمان را برای نگارش برنامه جدید هدر داد

معاون وزیر سابق صنعت افزود: در حال حاضر دو سال از عمر دولت یازدهم گذشته و وزارت صنعت برای اجرای برنامه جدید کمتر از دو سال زمان دارد، ممکن است دو سال دیگر وزیر دیگری بیاید و مسائل دیگری را مطرح کند.

صنایعی که وزارت صنعت انتخاب کرده در پایان منحنی عمرشان قرار دارند

این عضو تیم طراحان سند قبلی صنعت، معدن و تجارت با انتقاد از برخی صنایع منتخب وزارت صنعت در برنامه راهبردی جدید آن وزارتخانه، اظهار داشت: عمر برخی از صنایعی که وزارت صنعت برای آنها اولویت قائل شده در حال اتمام است، زیرا برای هر محصول، صنعت و سازمانی یک منحی عمر وجود دارد و برخی از این صنایع در پایان منحنی عمر خود قرار داشته و رو به زوال هستند.

شجاعی با بیان مثالی در این زمینه بیان کرد: به عنوان مثال لاستیک به روال تولید کنونی تا سال های آینده منقرض می شود زیرا قرار است چرخهایی روی خودروها سوار شود که از جنس نانو است و دیگر به صنعت تایر و تیوپ به مفهوم امروزی نیازی نیست، بنابراین سرمایه گذاری روی این صنعت تا سال 1404 چندان مقرون به صرفه به نظر نمی رسد. صنایعی مانند سیمان هم همین وضعیت را دارند و در حال تغییر و تحول جدی هستند. این گونه مسائل در این سند دیده نشده و تنها برای تولید آنها تا سال 1404 اعدادی نوشته شده است.

این صنایعی که وزارت صنعت انتخاب کرده است، رشد 8 درصدی را محقق نمی کند

وی با اشاره به عدم توانایی صنایع منتخب موجود در برنامه راهبردی وزارت صنعت در ایجاد رشد 8 درصدی اقتصاد در سالهای آینده گفت: اگر ما می خواهیم رشد 8 درصدی داشته باشیم، باید صنایعی را انتخاب کنیم که قدرت رشد جهشی اقتصادی را داشته باشند، مانند صنایع الکترونیکی اما متاسفانه وزارت صنعت به صنایعی همچون صنعت سیمان و سرامیک اشاره کرده و به آنها بهای بیشتری داده که در حال حاضر اشباع شده اند و تا حدی که می توانستیم برایشان کارخانه زدیم و در حال حاضر هم در اخبار می شنویم که تولیداتشان در انبارها خاک می خورند.

چرا به بازار صنایع منتخب توجهی نشده است؟

این مدرس دانشگاه با اشاره به کم توجهی وزارت صنعت نسبت به بازار صنایع منتخبی که در سند به آنها اشاره شده، گفت: صنایعی باید به عنوان صنایع منتخب انتخاب شوند، که ما در بازار جهانی در خصوص آنها حرفی برای گفتن داشته باشیم و بتوانیم در تعیین قیمت و مقدار آنها نقش آفرینی کنیم، به عنوان مثال 95 درصد تولید و فقط 5 درصد تجارت زعفران سهم ایران است و یا در نفت که جزء تولید کنندگان مهم و برتر بودیم، در حال حاضر نمی توانیم در قیمت تعیین کننده باشیم.

شجاعی افزود: در محصولات معدنی قیمت ها به حدی پایین آمده که شرکت های ایرانی در حال ضرر دادن هستند، بنابراین نباید به اینگونه محصولات در سند راهبردی اتکا کنیم. قدرت تعیین کنندگی ما در یک صنعت مسئله بسیار مهمی است که وزارت صنعت به آن توجه لازم را نداشته است.

نگاه برنامه راهبردی وزارت صنعت به گذشته است

معاون سابق برنامه ریزی وزارت صنعت معدن و تجارت، نگاه برنامه راهبردی جدید آن وزارتخانه را نگاه به گذشته دانست و تاکید کرد: خیلی از موارد برنامه مبتنی بر تجربه های گذشته تدوین شده و آینده پژوهی لازم صورت نگرفته است شاید به این دلیل که افرادی برنامه را نوشتند که در دولتهای گذشته حضور داشته اند و بیش از توجه به تحولات آینده، تجربه های گذشته خود را مدنظر قرار داده اند از همین رو پیش بینی آینده، آینده پژوهشی و آینده سازی را در این برنامه نمی بینیم. به عنوان مثال در فصل اول برنامه به مواردی از جمله جایگاه کنونی ایران در محیط کسب و کار و یا قدرت رقابت پذیری ما در منطقه، در حد آمار و رتبه بدون تحلیل و ذکر دلایل ریشه ای کسب این رتبه ها پرداخته شده در حالی که این مسائل چندان مهم نیست زیرا باید در برنامه راهبردی به این نکته توجه شود که در آینده نگاه دنیا به چه سمتی و چه کالاهایی است.

شجاعی تاکید کرد: متاسفانه ورود به بحث فناوری اطلاعات و یا اقتصاد دیجیتالی در این برنامه و ارتباط آن با آینده تولید و تجارت و راهبردهایی که در این خصوص باید متصور بود، مشاهده نمی شود و خیلی راحت از برابر صنایع هایتک گذشته اند، در حالی که این بخش از صنایع، کلیدی هستند و دولت باید به این بخشها ورود کند و روی آنها سرمایه گذاری کند. این صنایع هایتک و فناوری اطلاعات به عنوان صنایع پیشران و لوکوموتیوهای صنعت محسوب می شوند ولی به دلیل ریسک بالایی که دارند و همچنین تحولات سریع آنها نیاز به حمایت دولت دارند.

وی با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای شورای عالی فضای مجازی با ایشان تصریح کرد: مقام معظم رهبری به دو نکته مهم اشاره کردند که یکی کار کردن روی محتوا بود و یکی روی این صنایع که نباید از خارج وارد شوند و باید از طریق کسانی که در داخل در حوزه های اقتصاد دانش بنیان فعالیت می کنند، نیاز خود را برطرف کنیم، اما خوداتکایی در این صنایع چندان در این برذنامه دیده نمی شود.

مسئولان وزارت صنعت برای اجرای برنامه راهبردی شرط گذاشتند که تحریمها برداشته شود

این کارشناس مسایل راهبردی با انتقاد از الزاماتی که وزارت صنعت برای اجرای این برنامه گذاشته است، تاکید کرد: در انتهای هر کدام از قسمتهای برنامه الزاماتی می بینید، براین اساس که تحریمها برداشته شود، فضای کسب و کار بهبود پیدا کند و یا بانکها به اندازه کافی تسهیلات بدهند. حال این سوال را باید از نویسندگان این برنامه داشت که اگر این موارد فراهم بود که همه چیز خوب بود و چرا مقام معظم رهبری اقتصاد مقاومتی و استحکام درونی را مطرح کردند؟ ابلاغ این سیاست ها یعنی این که ما مشکلاتی داریم و باید بر آنها فائق شویم. در ابتدای سند آمده است که ما می خواهیم براساس اقتصاد مقاومتی عمل کنیم اما خیلی رنگ و بوی اقتصاد مقاومتی در این سند دیده نمی شود و ادبیات این سند تطابق چندانی با اقتصاد مقاومتی ندارد. لازم است تدوین کنندگان این برنامه راهبردی، مطالعه تطبیقی با سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی انجام داده و آن را منتشر کنند.

روح حاکم بر برنامه سرگردان است

شجاعی به سردرگمی موجود در برنامه راهبردی اشاره و عنوان کرد: مشخص نیست که راه حلی که در این برنامه آورده ایم برای حل چه مسئله ای است، زیرا اگر رویکرد براساس کاهش واردات باشد باید یک استراتژی ترتیب دهید، در خصوص توسعه صادرات و یا خودکفایی باید استراتژی های دیگری داشته باشید، بنابراین اگر بررسی کنید به 6 یا 7 استراتژی مختلف می رسید که متاسفانه دولت ها در برنامه های استراتژی دوست دارند همه این رویکردها را داشته باشند و با یک برنامه، همه مشکلات کشور را حل کنند. به عبارتی روح حاکم به برنامه مشخص نیست. اگر روح حاکم بر این برنامه، اقتصاد مقاومتی بود، قاعدتا ادبیات، ساختار و راهبردها تغییراتی می داشت اما اکنون اسم اقتصاد مقاومتی در این برنامه هست اما روحش حاکم نیست.

وی افزود: اگر روح اقتصاد مقاومتی در این برنامه حاکم بود، شاید بعضی از این صنایع را اصلا انتخاب نمی کردیم. چون حمایت از آنها اصلا اقتصادی نیست. شاید برخی صنایعی را انتخاب می کردیم که با توجه به شرایط کشور استراتژیک هستند.

نعمت زاده با دید پدر مآبانه به صنعت نگاه می کند

معاون وزیر سابق صنعت رویکرد و تفکر این برنامه بیشتر دولتی دانسته که بخش خصوصی سهم چندانی در آن ندارد. وی در تشریح نوع نگاه وزیر صنعت به صنایع کشور گفت: آقای نعمت زاده با این که اعتقاد به آموزه های اقتصاد بازار آزاد دارند ولی دلسوزانه به صنعت کشور نگاه می کنند و چون به ایشان لقب پدر صنعت را دادند، ایشان هم مانند پدر همواره به دنبال این است که فرزندانشان در رفاه باشند و نگاهش به صنایع کشور پدر مابانه است، همین نگاه باعث شده که برنامه راهبردی بیشتر دید دولتی پیدا کند.

اگر اقتصاد مردمی شود دیگر نمی توان آن را تحریم کرد

شجاعی با انتقاد از نقش اندک مردم در اقتصاد کشور به نسیم گفت: چون سیاست ما مردمی است دشمن زیاد نمی تواند به این حوزه ورود کند، به همین دلیل حماسه سیاسی محقق می شود چون مردمی شده است، ولی در اقتصاد، ما به شدت تحریم پذیر هستیم. مقام معظم رهبری خیلی خوب اشاره کردند که اگر اقتصاد را مردمی کنید تحریم ناپذیر می شود. شاید نویسندگان این برنامه می گویند که نگاه مردمی باید در سطح اقتصاد کلان باشد ولی چون حدود 40 درصد GDP کشور را صنعت، معدن و تجارت تشکیل می دهد باید این نگاه در برنامه های این بخش هم وجود داشته باشد.

وی خاطرنشان کرد: شاید بهتر بود مسوولان وزارتخانه برنامه را اینطور طراحی می کردند که به عنوان مثال، وزارت صنعت می گفت می خواهد و باید از ایده تا صادرات چه نقش هایی را ایفا کرده و چه اقداماتی را انجام دهد؟ چون خیلی ها معتقدند که چرا وزارت صنعت این هفت صنعت را به عنوان صنایع منتخب انتخاب کرده است؟ و چرا صنایع دیگری انتخاب نشده اند؟ چرا عدد تولید خودرو را 3 میلیون گذاشته اند و 2 میلیون و نیم نگذاشته اند و اصلا این عددها از کجا آمده است.

این مدرس دانشگاه تاکید کرد: می توانست یک مدل فکری برنامه این باشد که ما در فلان صنعت یک ایده داریم و این ایده نوآوری می شود و بعد نمونه سازی و تجاری سازی می شود. و یا صنعت دیگری داریم که باید تولید، توزیع، صادرات شده و یا دوباره تحقیق و توسعه اش شکل بگیرد. در این راستا راهبردهای وزارت صنعت چیست؟ ما قصد داشتیم کم کم این ادبیات را در وزارت صنعت حاکم کنیم.

شجاعی به عدم پیوند میان صنعت و دانشگاه در این برنامه اشاره کرد و گفت: در حال حاضر اگر به رتبه های ما درسطوح بین المللی نگاه کنید، در رتبه های علمی رتبه ما بالاست ولی در رتبه های اقتصادی مانند کسب و کار در رده های پایینی قرار داریم، این نشان می دهد که علم ما به سمت صنعت نرفته است. در جایی مثل برنامه راهبردی باید میان این دو پیوند ایجاد کرد که متاسفانه در این برنامه راهبردی چنین چیزی دیده نمی شود و نگاه حاکم بر این برنامه بیشتر جزیره ای است.

برای نگارش این سند از طراحان سند قبلی دعوت نشد

وی در پایان اظهار داشت: متاسفانه در تدوین این سند از طراحان سند قبلی دعوت نشد، در حالی که در دولت دهم در هنگام نگارش برنامه راهبردی صنعت، معدن و تجارت از اعضای تیم های تدوین برنامه های گذشته دعوت و در جلساتی برای آنها پیش نویس برنامه ارائه و نظراتشان دریافت شد.

وی با اشاره به استفاده از صاحبنظران دانشگاهی و کارشناسان و فعالان بخش خصوصی در نگارش برنامه راهبردی صنعت، معدن و تجارت در دولت دهم، گفت: در نگارش آن سند علاوه بر استفاده از کارشناسان و بخش خصوصی، از افرادی که در سال 1374 و در زمان وزارت آقای نعمت زاده یک سند استراتژیک برای توسعه صنعت کشور طراحی کرده بودند هم مشورت گرفته شد.

شجاعی ادامه داد: هم اکنون در کتابهای تخصصی این سند که منتشر شده فهرست بلند بالایی از کسانی که در نگارش سند مربوطه مورد مشورت قرار گرفتند، آورده شده است.

معاون وزیر سابق صنعت، معدن و تجارت خاطرنشان کرد: پیش نویس برنامه قبلی یک بار در اتاق بازرگانی و در حضور رئیس وقت اتاق که آقای نهاوندیان بود، ارائه و به بحث و نقد و نظر گذاشته شد. حتی وقتی دولت یازدهم کار خود را آغاز کرد چندین جلسه با نماینده آقای نعمت زاده داشتیم و در آنجا برنامه راهبردی قبلی را ارائه دادیم.