معاونت قرآنی یا معاونت شرمندگی و تعطیلی؟

گروه فرهنگی « نسیم آنلاین »- یکی از اهداف تشکیل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بر طبق قانون اهداف و وظایف این وزارتخانه، «رواج فرهنگ و هنر اسلامی»[1] بوده است. در طی سی و هفت سال اخیر، آنچه عملاً در ساختار سازمانی و ساختار حقوقی ارشاد صورت گرفته، ایجاد مجموعه ای از ساختارها و قالب ها (مانند معاونت فرهنگی، مطبوعاتی و سازمان امور سینمایی و غیره) می باشد اما مهمترین و مشکلترین مسئله این است که این ساختارها در طی این سال ها به قالب های خود بسنده کرده و نتوانستند به بازتولید معارف دینی و اسلامی و محتوای انقلابی بپردازند. حتی در وزارتخانه ای که برای تولید هنر و ابلاغ اسلام و اهداف انقلاب[2] ایجاد شده است، برخی آثار و محصولاتی تولید می شود که در نقطه مقابل این دو قرار دارد.

بنابراین پس از انجام مجموعه ای از تحقیقات، پژوهش ها و تدوین مجموعه ای از اسناد پشتیبان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ساختاری با عنوان «معاونت قرآن و عترت» در کنار سایر ساختارها برای انجام دو کارویژه ایجاد شد: اولاً تولید و ابلاغ محتوای قرآن و عترت به عنوان مهمترین نمادها و مراجع محتوای دینی که رأساً سیاستگذاری ها و فعالیت های ملی را مدیریت کند[3]. ثانیاً در کنار سایر ساختارهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گیرد[4]، محتواهای قرآنی را ارائه و مضامین اسلامی را هماهنگ نماید، ازآثار دینی سایر ساختارهای این وزارتخانه پشتیبانی و زنجیره معیوب تأمین محتوا و تولید محصولات دینی و فرهنگی را کامل کند[5].

با توجه با آنچه گفته شد معلوم می شود این معاونت در کنار سایر معاونتهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیست، بلکه تأمین کننده محتواهای دینی و هماهنگ کننده این محتواها براساس قرآن می باشد و یک حالت فرامعاونتی و بین ساختاری دارد. تبلیغ و ترویج فرهنگ قرآنی از طریق کمیسیون تبلیغ و ترویج فعالیت های قرآنی صورت می گیرد که مسئولیت این کمیسیون به معاونت تخصصی قرآن و عترت سپرده شده است و وظیفه ای فرادستگاهی دارد. برای نمونه بر این اساس این معاونت می تواند مسئولیت و تکالیفی را بر عهده سایر معاونت های وزارت ارشاد و نیز سایر دستگاههای مرتبط، بر اساس کارگروه خاص خود محول کند. بنابراین این معاونت دارای دو شأن درون وزارتی و نیز فرادستگاهی (طبق منشور توسعه فرهنگ قرآنی)[6] می باشد.

حال با در نظر گرفتن نقطه تحول دینی در این حوزه و نیز حضور ساختارشکن این معاونت، طبیعی است که عده ای در پی تقلیل جایگاه آن باشند که این موضوع در نحوه تعامل وزارت ارشاد با این معاونت مشاهده می گردد. در زمانی که فعالیت قرآنی به عنوان یک فعالیت راهبردی در عرصه فرهنگ مطرح است، مهمترین معاونت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دست افرادی سپرده می شود که سوابق روشن و مؤثری در این حوزه ندارند و فاقد تجربیات وسوابق راهبردی هستند. به نظر می رسد مهمترین مشکل، عدم فهم اهمیت این معاونت برای مدیران ارشد و تصمیم گیرندگان آن و نداشتن تلقی صحیح از این جایگاه است. وقتی ساختار، نظام و توان فکری ضعیف باشد، برونداد معیوبی را در پی خواهد داشت، فاقد تأثیرگذاری مؤثر و نیز فاقد اجماع نخبگان است و نتیجه آن می شود که خود ساختار زیر سؤال می رود.

آنچه که در سلسله گزارش های « نسیم آنلاین »، می آید شرح گزیده ای از فعالیت های قابل نقد، غیرکارشناسی شده و کم تأثیر معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت یازدهم طی دو سال مدیریت حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا حشمتی است.

در این گزارش ها تلاش شده با استخراج مصاحبه ها و سخنرانی های وی توسط خبرنگار «نسیم انلاین»، عملکرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این مجموعه، میزان عمل به وعده ها و در نتیجه تلاش محمدرضا حشمتی در جهت توسعه فرهنگ قرآنی و تعالی قرآن کریم در این معاونت راستی آزمایی گردد: (شایان ذکر است حجت الاسلام و المسلمین حشمتی، ضمن استقبال از نقد[7]، آن را به معنای تضعیف دستگاه های قرآنی نمی داند[8]، طی یادداشتی «رسانه» را «راهی مطمئن برای مبارزه با فساد[9]» مطرح می کند و در مصاحبه دیگری بر «نقش خبرنگاران» در «اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر» و سوق دادن جامعه به سمت «حیات طیبه» تأکید می نماید[10].)

اذعان خود حجت الاسلام و المسلمین حشمتی در اردیبهشت ماه سال جاری (و پس از 17 ماه فعالیت) به اینکه «امسال برنامه قابل توجهی در معاونت قرآن و عترت ارشاد نداشتیم»[11]، «ابراز شرمندگی» از این موضوع[12] و «وارد دانستن این ایراد به معاونت قرآن و عترت»[13] شاهدی بر عملکرد ضعیف این دستگاه قرآنی می باشد. وی که در ابتدای قبول این مسئولیت (26 آذر 92)، خود را «صاحب نگاه استراتژیک» می دانست و بر این اساس، «مسئولیت و مدیریت یک حافظ یا قاری» را در این حوزه محتمل با «کاستی هایی» تلقی می کرد![14]، پس از گذشت 9 ماه (در 22 شهریور 93)، به «آشنا نبودن با تمام زوایای این مأموریت» اعتراف کرد.[15]

علاوه بر این، حجت الاسلام والمسلمین حمید محمدی، دبیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی خرداد ماه امسال در نخستین همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیشکسوتان قرآنی کشور قاطعانه اعلام کرد: 38 وظیفه از مجموع 40 وظیفه معاونت قرآن وزارت ارشاد روی زمین مانده است.[16]

تعداد کم خبرها و نیز مصاحبه های معاون قرآن و عترت چه در وب سایت این معاونت، چه در سایت وزارت ارشاد و چه در سایر خبرگزاریها، تصدیق دیگری بر قِلّت فعالیت این دستگاه قرآنی به شمار می رود.

روابط عمومی این معاونت در هفته دولت در سال 93 در بیان کارنامه کاری این دستگاه قرآنی در مطلبی با عنوان «بخشی از عملکرد قرآنی دولت تدبیر و امید» بیان می دارد: «دولتمردان تدبیر و امید با پرهیز از شتابزدگی و تصمیمات خلق الساعه زمینه آرامش و اندیشه و تامل را در جامعه فراهم کرده اند و با بهره مندی از اندیشه صاحبان خرد، بستر سامان کارها بر مبنای تفکر و تدبیر را فراهم کرده اند.» [17] اما آنچه در عمل مشاهده می گردد تصمیمات عجولانه و بدون کارشناسی است، تا آنجا که برونداد این جلسات، چیزی جز خلف وعده های مکرر، ابتر ماندن و یا تأخیر در عمل به این وعده و وعیدها نیست:

در نتیجه انحلال اداره کل برنامه ریزی و پژوهش و تضعیف این بخش و نیز تصمیمات خارج از چارچوب کارشناسی و احتمالاً یک یا چند نفره! می توان نمونه های زیر را احصا کرد که از وعده های معاون قرآنی وزیر ارشاد می باشد، که تنها یک بار در سخنرانی های وی مورد تأکید قرار گرفته، سپس فراموش گردیده و هیچ یک عملیاتی نشده است: «تشکیل کمیته ای محتوایی برای بررسی مسائل آموزشی و پژوهشی مؤسسات قرآنی» ([18] و[19])، «برگزاری جشنواره رسانه های قرآنی در اسفند 93»[20]، طرح «یک منطقه محروم»[21]، «راه اندازی تشکل و صنفی برای همه جامعه قرآنی»[22]، «برگزاری هفته های فیلم قرآنی و عترتی در داخل و خارج از کشور»[23]، «راه اندازی نشریه تخصصی قرآنی نقد»[24] و غیره.

علاوه برموارد فوق، برنامه های دیگری در این معاونت وجود دارد که به کرات به تعویق افتاده اند و هنوز زمان دقیق برگزاری آنها اعلام نشده است!

در گزارش بعد، نگاهی خواهیم داشت به برنامه هایی که فقط در حد حرف باقی ماند و هیچ گاه نه اجرا شد و نه کسی از معاون وزیر ارشاد خواست توضیح دهد چرا وعده هایی مبتنی بر هیچ می دهد!

[1] http://www.farhang.gov.ir/fa/intro/rules/rule1

[2] شناساندن مبانی،مظاهر، اهداف انقلاب اسلامی به جهانیان، با بهره‌گیری از وسایل و امکانات هنری، سمعی و بصری، کتب، نشریات و برگزاری گردهماییهای فرهنگی و سایر اقدامات لازم در داخل و خارج از کشور .../ همان

[3] راهبری در برنامه¬ریزی و اجرای هماهنگ و هم افزای برنامه های قرآن و عترت دستگاه¬ها و نهادهای دولتی عمومی و مردمی http://www.farhang.gov.ir/fa/intro/duty

[4] طراحی، استقرار و مدیریت ساز و کارهای ارزیابی عملکرد وزارتی در حوزه قرآن و عترت/ همان

[5] تدوین و پیشنهاد ساز و کارهای مناسب برای تسهیل ارتباطات ، هماهنگی و هم افزایی فعالیت دستگاههای دولتی، عمومی و مؤسسات مردمی در حوزه تبلیغ و ترویج/ همان

[6] http://qia.farhang.gov.ir/fa/manshor

[7] حجت‌الاسلام والمسلمین حشمتی: معاونت قرآن و عترت را نقد کنید/ موسسات به یاری ما بیایند - ... وی افزود: با این اقدام ما به نوعی عملکرد معاونت را به نقد گذاشته‌ایم و در مجموع نقد اقدامات و فعالیت‌های قرآنی به ما نشان می‌دهد که برخی فعالیت‌ها به کار نمی‌آیند و باید کمرنگ شوند و برخی اقدامات اساسی و کاراتر جایگزین آن‌ها گردند. http://qia.farhang.gov.ir/fa/news/102719/

[8] یکی از کارهایی که می‌تواند به حضور ما در رسانه نشاط دهد، نقد رفتارها و عملکرد جامعه قرآنی است. ... معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: چرا نباید یک گفت‌وگوی دقیق و نقادانه در عرصه فعالیت‌های قرآنی وجود نداشته باشد؟ نقد عملکرد دستگاه‌های قرآنی تضعیف آن دستگاه نیست. http://iqna.ir/fa/News/1394327

[9] اما آنچه مغفول مانده است فعال شدن بخش رسانه برای مبارزه با فساد است. در کشورهای پیشرفته برای رسانه ها حریمی قائل شده¬ اند که رسانه می¬ تواند از تمام پرونده¬ها، معاملات و تحرکات افراد باخبر بوده و از آن سؤال نماید.در جهان امروز کسی از دید رسانه مخفی نمی¬ ماند. خبرنگار شجاع و حرفه ¬ای تطمیع نمی¬ گردد. ملاحظات فامیلی و صنفی ندارد و به راحتی سراغ پرونده افراد می¬ رود. در کشورهای پیشرفته افشاگری و شفاف¬ بودن رفتار انسان¬ها به این معنا نیست که اسرار مردم فاش شود. اسرار مردم و زندگی خصوصی افراد حریم معینی دارد که محفوظ است. اما اشخاص با پذیرفتن مسئولیت، دارای دو حریم خواهند شد. حریم خصوصی که کماکان حرمت دارد و حریم مسئولیت که باید بسیار شفاف و روشن باشد. بر همین مبنا موسسات، شرکت¬ها، سازمان¬ها، نهادها و وزارتخانه ¬ها در قبال عملکرد خود باید پاسخگو باشند. خبرنگار به عنوان نماینده افکار عمومی حق دارد درباره مسئولیت حقوقی افراد سوال کند. او حق دارد بر گردش مالی مدیران نظارت نماید. بر اساس قانون برای خدمت این افراد حقوقی تعیین شده است که شخص در چهارچوب وظایف خود باید انجام وظیفه کند و از حقوق مادی بهره¬ مند باشند. همه فسادها ناشی از تصرف و سوء استفاده مالی نیست بلکه سوء استفاده از مقام و جایگاه در حاکمیت نیز می¬ تواند فساد ایجاد کند، از همین جا نقش رسانه شروع می¬ شود. خبرنگار در نحوه زندگی شخصی افراد تجسس و تفحص نمی¬ کند و به میزان دارایی افراد کاری ندارد، بلکه از مدیر و قاضی و شهردار و مدیرعامل شرکت سؤال می¬ کند که نسبت به وظایف خود چگونه عمل کرده است. آغاز هر مفسده ¬ای با ظلم به حقوق دیگران شروع می¬ شود، یک خبرنگار در حقیقت از حقوق ملت سؤال می¬ کند. اگر خواهان برچیده شدن فساد در جامعه هستیم باید زمینه فعالیت خبرنگاران و رسانه¬ ها و زمینه نقد سازنده را فراهم کنیم.

http://www.jamaran.ir/fa/n67946/

[10] وی گفت: وقتی خبرنگاری چند بار موضوعی را به یکی از مقامات گوشزد می‌کند ولی تأثیر ندارد، حتی باعث می‌شود که مقام مسئول به هر نحوی تلاش کند که این خبرنگار را از حیز انتفاع ساقط کند، پایه‌های امر به معروف و نهی از منکر در جامعه سست می‌شود. ... معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: مسئله اصلی این است که در بسیاری از موارد در جامعه ما نه تنها کسی تحمل شنیدن امر به معروف و نهی از منکر را ندارد، بلکه کسی حال گفتن هم ندارد. اگر ما جامعه را از سخن گفتن بیندازیم، حیات طیبه‌ای نخواهد داشت. حیات طیبه در مورد جامعه‌ای صدق می‌کند که در آن گفت‌وگو و نقد اهمیت دارد. وی منکر بزرگ جامعه امروز را «دروغگویی» و «خیانت در امانت» دانست و گفت: رویکرد طرح امر به معروف و نهی از منکر در مجلس به هیچ وجه به این سمت نیست که اگر کسی در جامعه دروغ گفت چه کنیم. در حالی که دروغ بنیاد جامعه را بر هم می‌ریزد. http://www.jamaran.ir/fa/n63050/

[11] وی با بیان اینکه سعی داریم صندوق مستقل فعالان قرآنی را تا پایان سال تاسیس کنیم، خاطر نشان کرد: ما در سال جاری برنامه قابل توجهی در معاونت قرآن و عترت ارشاد نداشتیم که بتوانیم از آن دفاع کنیم بر همین اساس از فعالان قرآنی و مردم عزیزمان شرمنده‌ایم، البته مطالعاتی در حوزه‌های مختلف قرآنی صورت دادیم و مشکلات این حوزه‌ها را دسته‌بندی کردیم که امیدواریم با برنامه‌ریزی بتوانیم خدمتی به قرآن کرده باشیم. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940220000112

[12] ایشان در انتها با ابراز شرمندگی که در معاونت قرآن کار اجرائی قابل توجهی در چند ماهه نخستین سال انجام نشده تا بتوانیم عرضه کنیم و تنها برنامه های مطالعاتی و تحقیقاتی و برنامه ریزی صورت گرفته که تشکیل کارگروه هایی در حوزه های هنری- قرآنی یکی از آنهاست http://www.etedaldaily.ir/newspaper/page/2784/2/41555/0

[13] معاون قرآن و عترت وزارت ارشاد در این بخش از سخنان خود درباره آثار و محصولات ارائه شده در نمایشگاه بیست و سوم، گفت: نمایشگاه قرآن باید محل عرضه خلاقیت‌های یک سال قرآنیان و دستگاه‌ها و نهادهای قرآنی باشد و اگر امسال کار جدیدی در نمایشگاه عرضه نشده است به این دلیل است که طی یک سال گذشته خلاقیتی در حوزه قرآن نداشتیم و این ایراد به ما وارد است. وی ادامه داد: برای سال آینده دست ما پر است و با توجه به سفارش‌هایی که در حوزه تولید فیلم و فعالیت‌های هنری داشته‌ایم امیدواریم سال آینده بتوانیم نمایشگاهی با خلاقیت‌ها و آثار جدید برپا کنیم. ... حشمتی عنوان کرد: سال 93 در حوزه قرآن فعالیت قابل عرضه‌ای نداشتیم و کارهای روتین دنبال شد به این دلیل که تولید محصولات قرآنی نداشتیم، طبیعی است که یک نمایشگاه بدون خلاقیت و کار جدید نیز داشته باشیم. ... وی یادآور شد: به هر حال نمایشگاه قرآن، محل عرضه کارنامه ما در عرصه قرآنی طی یک سال گذشته است و همین که امسال نمایشگاهی برپا شده است که هیچ کار و محصول جدیدی در آن دیده نمی‌شود خوب است؛ چرا که موجب می‌شود مسئولان قرآنی بیایند و ببینند که دستشان خالی است و طی یک سال گذشته هیچ کار قابل توجهی در حوزه قرآن انجام نداده‌اند. http://iqna.ir/fa/news/3326987

[14] وی ضمن تاکید بر بهره‌گیری از تجربیات همه صاحب‌نظران و پیشکسوتان قرآنی کشور تصریح کرد: به نظر من اگر یک حافظ یا قاری مسئولیت این حوزه را برعهده می‌گرفت، علی‌رغم احترامی که برای همه این عزیزان قائل هستم، ولی باز ممکن بود مدیریت همراه با کاستی‌هایی باشد؛ زیرا لازم است که فرد مسئول، به این عرصه نگاه استراتژیک داشته باشد. http://hamshahrionline.ir/details/242867

[15] در حوزه قرآن و عترت از وقتی که بنده این مسوولیت را پذیرفتم خلأهایی می‌بینم چون بنده در گذشته کارهای قرآنی نیز داشته‌ام ولی وقتی انسان کار مدیریتی را قبول می کند و وارد می شود با زوایای بیشتری از این مأموریت آشنا می‌شود. http://www.tasnimnews.com/Home/Single/496646

[16] دبیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی در همایش نخبگان،‌ فرهیختگان و پیشکسوتان قرآنی کشور با بیان اینکه ۴۰ وظیفه برای معاونت قرآن وزارت ارشاد تعریف شده است گفت: قاطعانه می‌گویم از این تعداد ۳۸ وظیفه بر روی زمین مانده است. http://iqna.ir/fa/News/3315140

[17] http://qia.farhang.gov.ir/fa/news/132976/بخشی-از-عملکرد-قرآنی-دولت-تدبیر-و-امید

[18] وی در مورد اعتبار مالی برنامه های آموزشی مؤسسات گفت: باید ابتدا بررسی های لازم انجام شود و سپس تأمین اعتبارات صورت گیرد. معاون قرآن و عترت در این زمینه افزود: کمیته ای محتوایی برای بررسی مسائل آموزشی و پژوهشی مؤسسات قرآنی تشکیل می گردد. http://qia.farhang.gov.ir/fa/news/112677/

[19] مشکل دیگری که وجود دارد این است که تا به حال اتاق فکری که برنامه های مؤسسات قرآنی را مدیریت کند و به ارزیابی فعالیت آنها طبق برنامه بپردازد، در نظر گرفته نشده است. این در حالی است که برنامه ریزی برای فعالیت و ارزیابی عملکرد مؤسسات قرآنی برای پایدار کردن فرهنگ قرآنی در جامعه ضروری است. مسئله دیگری که وجود دارد جدا بودن فعالیت مؤسسات مختلف از یکدیگر است. مؤسسات قرآنی بیشتر در چهارچوب برنامه خودشان فعالیت می کنند و فعالیت های آنها نظام مند نیست. http://www.jamaran.ir/fa/n48110/

[20] حجت الاسلام و المسلمین حشمتی: جشنواره رسانه‌های قرآنی اسفندماه برگزار می‌شود http://qia.farhang.gov.ir/fa/news/109475/

[21] حجت تالاسلام و المسلمین حشمتی در پایان طرح «یک منطقه محروم» را از برنامه های این معاونت ذکر کرد و گفت: قصد داریم شخصی را در آن مناطق بگذاریم و به مناطق آسیب پذیر از نظر کمک و طرح هایی که می توان آنجا اجرا کرد، اهتمام داشته باشیم. http://qia.farhang.gov.ir/fa/news/119839/

[22] برنامه دوم ما، راه‌اندازی تشکلی برای همه جامعه قرآنی است. همه صنوف در کشور، تشکل‌ها و صنوفی دارند که حمایت می‌شوند اما برای قرآنیان کشور پناهی وجود ندارد. http://iqna.ir/fa/News/1394309

[23] معاون قرآن و عترت وزیر ارشاد همچنین به همکاری با بنیاد در بخش ارزیابی محتوایی و نگارش فیلمنامه تأکید کرد و گفت: این معاونت در نظر دارد هفته ‏های فیلم قرآنی و عترتی در داخل و خارج از کشور با محوریت سینمای معناگرا و مفهومی برگزار کرده و در نمایشگاه بین‏ المللی قرآن نیز برای معرفی هر چه بهتر سینمای دینی، غرفه ‏هایی را برای سینما اختصاص خواهد داد. http://www.jamaran.ir/fa/n82228/

[24] بنا بر این گزارش انجام همکاریهای مشترک در زمینه راه اندازی سایت جامع قرآنی کشور و نشریه تخصصی قرآنی «نقد» و برگزاری برنامه هایی چون نمایشگاههای قرآن و تقویت بخش قرآنی نمایشگاههای فرهنگی بویژه در نمایشگاه کتاب و سلسله نشست های تخصصی قرآنی با موضوع «آثار منشر شده قرآنی» از جمله محورهای مورد توافق در این نشست بود. http://qia.farhang.gov.ir/fa/news/157511/