"مستند"؛ طفلی که کسی آن را جدی نمی‌گیرد/ سهم ناچیز مستند از بودجه‌های میلیاردی حوزه فرهنگ

به گزارش خبرنگار فرهنگی « نسیم آنلاین »، «اگر برای پول در آوردن به این رشته آمده اید، از همین الان تغییر رشته بدین» این جمله ای است که اکثر استادان رشته مستندسازی به دانشجویان خود می گویند؛ گویی از همان ابتدا می خواهند وضعیت وخیم گردش مالی در این حوزه را به دانشجویان خود نشان دهند.

وجود مشکلات مالی در بحث مستندسازی در کشورمان بر هیچ عکس پوشیده نیست؛ چرا که کمتر کسی در کشور ما حاضر به پرداخت پول برای تماشای مستندهای ساخته شده، هستند این مسئله تا جایی پیش رفت که کمپین «پخش فیلم مستند رایگان نیست» ایجاد شد.

با این حال چند سالی است که گروهی با راه اندازی سایت سینمامارکت توانستند تا حدودی بحث عرضه و فروش مستندهای داخلی را سر و سامان ببخشند. این سایت با بیش از 12 نهاد بزرگ از جمله سفیرفیلم، خانه مستند انقلاب اسلامی، مستند حقیقت، سازمان هنری و رسانه ای اوج، موسسه فرهنگی میثاق، نجوای زلال هنر، روایت فتح، مرکز مستند چشمه، مرکز گسترش سینمای تجربی و مستند، انجمن سینمای انقلاب و دفاع مقدس، مرکز مستند سوره در ارتباط است و آثار تولید شده توسط این موسسات را به صورت عرضه DVD و فروش دانلودی آن به مخاطبان عرضه می کند.

طبق آمار سینمامارکت سال گذشته بیش از 10 هزار حلقه DVD از مستندهای تولید شده در 160 فروشگاه فرهنگی کشور توزیع شد که تراکنش مالی آن 30 میلیون تومان بوده است؛ همچنین 15 میلیون تومان هم تراکنش مالی این سایت از طریق فروش اینترنتی بوده است.

طبیعتا فروش 45 میلیون تومانی مستندهای ساخته شده رقم نیست که بتواند حتی ذره ای از مشکلات موجود در عرصه مستندسازی را برطرف کند؛ هر چند که به اعتقاد بسیاری از مستندسازی رسانه ملی اولین و بهترین سازمانی است که می تواند حدود 70 درصد هزینه های تولید شده یک مستند را تامین کند، ولی ظاهرا رسانه ملی طی سال های اخیر علاقه چندانی به خرید مستندهای تولیدی ندارد.

البته در زمینه حمایت و یا عدم حمایت رسانه ملی از حوزه مستند و همچنین نحوه بازگشت سرمایه در این حوزه مستندسازان نظرات مختلفی دارند.

محمدمهدی فکریان، کارگردان «الف، لام، میم» درباره وضعیت مالی حوزه مستند می گوید: مستندسازی مانند سینما سودآور نیست البته کم هزینه تر از سینما هم است، ولی کارگردانان اگر از بخواهند به مسائل مالی فکر کنند، تنها باید کارهای سفارشی را تولید کنند.

وی معتقد است: 25 تا 30 میلیون تومان هزینه ساخت مستند نیمه بلند در کشور است که از این میزان تنها 5 میلیون برای تهیه کننده و کارگردان باقی می ماند؛ در حالی که برخی ارگان ها مانند رسانه ملی ممکن است برای تولید یک مستند به صورت دقیقه ای هزینه کنند؛ به عبارت دیگر گاهی رسانه ملی برای ساخت یک اثر دقیقه ای 500 هزار تومان هزینه می کند، ولی در مقابل ارگان هایی نیز هستند که به صورت پروژه ای بودجه در نظر می گیرند؛ بنابراین چندان نمی توانند درباره هزینه های تولید یک مستند به صورت دقیق صحبت کرد.

محسن یزدی، مدیرمرکز فیلم سوره درباره تامین هزینه های ساخت مستند از سوی رسانه ملی گفت: رسانه ملی مدت ها است که دیگر پولی بابت ساخت مستند نمی دهد؛ البته شبکه مستند سفارشی کار می کند و یا به طور محدود رایت مستندها را خریداری می کند.

وی ادامه داد: در حوزه مستند داستانی هم گردش مالی درستی وجود ندارد معمولا دولت پول می دهد، با این حال نیز تنها بخش کمی از هزینه های تولید مستند داستانی تامین می شود؛ یکی دیگر از معضلات این حوزه بحث عرضه آثار است؛ چرا که هنوز مکان مشخصی برای عرضه آثار مستند نداریم و تنها به صورت محدود آنها را در سینماها، دانشگاه ها و فرهنگسرا اکران می کنیم.

مدیر مرکز فیلم سوره تصریح کرد: رسانه ملی، حوزه هنری، مرکز گسترش و سازمان هنری اوج که بودجه های مشخصی دارند مهمترین وظیفه شان تشخیص درست شرایط و ساخت مستند مرتبط با منافع ملی ساخت بهترین مستند از لحاظ فرمی و محتوایی است؛ وظیفه ما در وهله اول به ساخت یک اثر تاثیرگذار است، با این حال بازگشت سرمایه هم از جمله کارهایی است که به آن توجه می کنیم.

یزدی با اشاره به راهکارهای رسیدن به گردش مالی مناسب در حوزه مستند گفت: اول باید زیرساخت های مناسب برای توزیع مستند در کشور وجود داشته است که یکی از آنها پخش آثار از رسانه ملی است؛ البته با وجود اینکه همه اذعان دارند جای آثار مستند در رسانه ملی است، ولی مستند تلویزیونی را یک اثر بی کیفیت تلقی می کنند؛ به همین دلیل باید نگاه مراکز مستندسازی و جشنواره های داخلی به مستند تلویزیونی تغییر کند.

البته برخی دیگر از مستندسازان عقیده متفاوتی در این زمینه دارند و معتقدند ساخت یک اثر مستند می تواند از 8 میلیون تا 100 میلیون هزینه داشته باشد و اصلا سرمایه گذار شخصی نمی تواند در این حوزه ورود پیدا کند؛ چرا که به هیچ عنوان نمی تواند سرمایه خود را برگرداند.

وصل نبودن به شبکه پخش جهانی و بروکراسی های اداری برای حضور یک اثر در جشنواره های خارجی از دیگر مشکلاتی که برخی از مستندسازان آنها را علت عدم فروش مناسب مستندها می دانند. به عقیده آنها وقتی یک اثر بتواند در جشنواره های خارجی حضور پیدا کند و از سوی پخش کنندگان خارجی خریداری شود؛ نه تنها می تواند هزینه تولید را تامین کند، بلکه سودآوری نیز خواهد داشت.

سهیل کریمی نیز درباره عدم استقبال از اکران مستند در کشور گفت: ذائقه مخاطب ایرانی اینگونه نیست که برود مستند تماشا کند، البته در دولت قبل هم برخی آثار در گروه هنر و تجربه اکران می شدند که کار بسیار خوبی بود و حتی چندین بار با مسئولان وقت صحبت کردم و گفتم که این کار بسیار خوبی است ولی نباید امید داشته باشیم که در طول یک سال مخاطبان زیادی را به حوزه مستند جذب شوند و باید برای آن حدود 5 سال تبلیغ کنیم تا مخاطب ایرانی با این فضا آشنا شود.

وی ادامه داد: متاسفانه اکران مستند در آن زمان تنها 2 سال در گروه هنر و تجربه ادامه داشت و علی رغم اینکه مسئولان مرکز گسترش فیلم های مستند تلاش زیادی کردند تا این روند ادامه داشته باشد، ولی مسئولان عنوان کردند که این کار سودی ندارد و این مسئله متوقف شد.

کارگردان «شکست هیمنه» با بیان اینکه باری جذب مخاطب به مستند نیازمند فرهنگسازی هستیم، اظهار داشت: تا زمانی که ذائقه مخاطب با مستند هماهنگ نشود، هیچ کدام از مشکلات این حوزه حل نخواهد شد و مسئولان فقط به بی راهه می روند؛ چرا که قطعا دغدغه من مستندساز این نیست که به سرعت یک مستند بسازم و آن را بفروشم، بلکه به دنبال تاثیرگذاری هستم و قطعا اگر مستندسازان به دنبال گیشه بودند، این کار را رها می کردند و به دنبال درام یا فیلم‌های داستانی می رفتم.

کریمی تصریح کرد: متاسفانه ذائقه مردم تغییر کرده است؛ به گونه ای که می بینیم فیلم فاخری مثل محمد رسول الله نیز آنگونه که برای ساخت آن هزینه شد، نتوانست فروش داشته باشد و این نشان از تغییر ذائقه مردم دارد. علاوه بر آن متأسفانه سینمای و رسانه ملی ذائقه مخاطب را به گونه ای تغییر داده اند که اولا با مستند سازگار نیست و دوما مستند طفیلی می دانند؛ در حالی که در خارج از کشور مردم برای تماشای یک مستند 2 ساعته در صف های طولانی می ایستند.

وی با بیان اینکه نمی توان برآورد مشخصی را برای ساخت مستند در نظر گرفت، گفت: چرا که وقتی یک مستندساز برای ساخت اثرش به 10 کشور اروپایی سفر می کند ولی مستندساز دیگری در ایران و حتی در تهران اثرش را می سازد، قطعا هزینه ساخت این دو اثر با یکدیگر کاملا متفاوت است و اصلا منطقی نیست که همه مستندها را با یک نگاه بنگریم و برآورد قیمت داشته باشیم. البته در سال 83 فردی مستندی را درباره آثار باستانی ساخته بود که رسانه ملی دقیقه ای یک میلیون و 200 هزار تومان برای هر قسمت از آن اثر هزینه کرد، یعنی این مستندساز برای یک ساعت اثرش در سال 83، 80 میلیون تومان از رسانه ملی پول گرفته است؛ در حالی که این مستند حداقل 30 قسمت بوده است؛ به همین دلیل نمی توانیم هزینه مشخصی برای ساخت آثار در نظر بگیریم.

نبود ارگان رسمی در حوزه مستند و همچنین کم توجهی مسئولان مربوط به این حوزه؛ باعث شده در حوزه هزینه ساخت آثار و حمایت از مستندسازان تا حدودی آشفتگی ایجاد شود و حتی رانت هایی نیز در این زمینه به وجود آید؛ امید است مسئولان بعد از ایجاد کمپین «نمایش فیلم مستند رایگان نیست» حداقل کمی به این حوزه توجه کنند و زمینه های عرضه و فروش مناسب و همچنین حضور آثار مستند منتخب در جشنواره های خارجی فراهم شود.