"بغداد" نمادی ممتاز از معماری شهرسازی ایرانی- اسلامی

به گزارش « نسیم آنلاین »، فرهنگ نیوز نوشت:

در سال 132 ق حادثه‌ای رخ داد که در سرنوشت عالم اسلامی، به‌خصوص فرهنگ و هنر اسلامی اثر فراوانی از خود به‌جا گذاشت و آن، سقوط خلافت اموی به‌دقت هواداران خلفای عباسی و انتقال مرکز خلافت از سوریه به بین‌النهرین بود. ظهور خلافت عباسی در مرکز جهان اسلام تولد جامعه‌ای به‌شدت مهذب و جهانی را بشارت می‌داد که حیات هنری و روحانی آن باقوت تمام اندکی بعد شکوفا گردید. با جدایی خلافت عباسی از مناطق غرب اسلامی و انتقال مرکز خلافت از دمشق به بغداد، جریان گسترده‌ای از تأثیرات هنری ایران به راه افتاد. از این زمان به بعد تأثیر فرهنگ هلنی -رومی در شرق اسلامی در درجه دوم اهمیت قرار گرفت (گرابر واتینگهاوزن، هنر اموی و عباسی، ص 39) و حتی تأثیر اندک آن نیز در این جریان جدید شرق و شرق‌گرایی و شرق‌سازی به‌تدریج محو گردید.

تأثیر ایرانیان در قلمروهای سیاسی و مذهبی در اندک زمانی چنان از نیروی فعال و توانایی برخوردار گردید که تعیین معیارهای مناسب برای تحدید و کنترل آن مقدور نبود. یکی از شاخص‌های تمدن اسلامی در فرهنگ و هنر، سبک‌های جدید در شهرسازی است که در دوره عباسیان ترکیبی از هنر معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد که بغداد در این مورد مصداق بارز می‌باشد. درروند رو به افزایش علاقه به امر شهرسازی در بین خلفا و امرای اسلامی، ظاهراً شهرها با اهداف خاصی پدید آمدند که می‌توان آن‌ها را برحسب اشکال‌شان به سه دسته تقسیم کرد:

1. دارالهجره‌ها (اردوگاه‌های نظامی) که بعدها برای مدتی مدن هجرت و امصار نامیده شدند.

2. شهرهای عواصم یا پایتخت‌های دولت‌های جدید.

3. شهرهای مذهبی که پیرامون مشاهد مقدس شکل گرفتند. (مکی، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ص 103)

ملاحظات منصور در ساخت بغداد:

تا زمان منصور خلفیه عباسی، عباسیان در حدود 13 سال بود که به‌طور رسمی پایتختی برای خود نداشتند و تا آن روز برای دوره‌ای در کوفه،انبار و هاشمیه ساکن بودند. اما در شرایط کنونی پایه‌های حکومتشان به‌شدت تهدید می‌شد ازاین‌رو باید به دنبال پایگاه جدیدی می‌گشتند.بدین منظور منصور خلیفه عباسی محلی را در نقطه تلاقی دو رودخانه صراه و دجله انتخاب کرد به‌گونه‌ای که بغداد به‌مثابه دروازه تاریخی شهرهای شرق شد. منصور می‌خواست بغداد یک شهر تمام‌عیار و پایتخت حکومت اسلامی عباسیان شود. بدین‌جهت او هزاران معمار، مهندس، نقشه‌بردار، نجار، آهنگر و بیش از صدها هزار کارگر را از سراسر امپراتوری عباسی به این منطقه آورد. او با منجمان مشورت کرد و با توجه به توصیه آن‌ها، اولین آجر را در 30 جولای سال 762 گذاشت. منصور در ساختن این شهر انگیزه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و آب‌وهوای داشت.

انگیزه‌های سیاسی : عباسیان نمی‌توانستند دمشق را به‌عنوان پایتخت قرار دهند؛ چراکه این شهر مرکز خلافت اموی و دوستداران آن‌ها بود. ازاین‌رو باید به‌طرف شرق اسلامی می‌آمدند. بااین‌حال در کوفه و بصره نیز ساکن نشدند؛ چراکه کوفه معروف به‌طرفداری از خاندان اهل‌بیت بود و بصره نیز به علت جایگاه دورش در جنوب، برای پایتختی مناسب نبود. اما بغداد شهری نوبنیاد و خالص برای عباسیان بود و در نزدیکی سرزمین فارس قرار داشت.بنای این شهر موافق با خواسته عباسیان برای حفظ قدرت، رهایی از علویان و انتقال به مرحله حکومت صرف عباسی بود.

انگیزه‌های نظامی : مرکزیت داشتن دمشق دوردست و در سمت غرب، برای حکومتی که سرزمین‌های آن‌ها از دریای مدیترانه تا رود سند ادامه داشت، مناسب نبود. عباسیان نمی‌توانستند پایتخت حکومت خود را در آن‌سوی جبال فارس قرار دهند ؛ زیرا از دیگر شهرهای بزرگ دور می‌ماند. افزون بر این، منطقه عراق حلقه اتصال شرق و غرب بود و میان دو عنصر اساسی را که جماعت اسلامی از آن دو تشکیل‌شده بود،پیوند می‌داد.

انگیزه‌های اقتصادی :عباسیان در مکه یا مدینه مستقر نشدند؛ زیرا حجاز سرزمین فقیر بود که با جایگاه حکومت اسلامی پهناور و رو به گسترش و شکوفایی تناسبی نداشت و حتی شام هم قابل‌مقایسه با عراق نبود. بغداد این ویژگی را داشت که در دره رافدین، کنار غربی رود دجله، در بلندترین مکان رودخانه دجله با رود صراه برخورد می‌کرد و این به معنای اتصال سرزمین شام و فارس بود.همچنین به‌عنوان یک مرکز تجاری بااهمیت، مطرح بود؛ زیرا در مسیر راه‌ها و گذرگاه‌های آبی، خشکی، و دریایی واقع بود که با بقیه بخش‌های حکومت ارتباط داشت به‌گونه‌ای که خواربار از شام، جزیره، مصر، هند،سند، بصره، واسط، ارمنستان و آذربایجان از طریق دجله و فرات و شاخه‌های آن دو، جابه‌جا می‌شد .

انگیزه‌های آب‌وهوا : منصور پیشگامانی را فرستاد تا مکانی مناسب برای بنا نهادن پایتخش انتخاب کنند.آنان مکانی را در نزدیکی بارما در جنوب موصل برگزیدند.منصور با گروهی از مردانش به آنجا رفته، شبی را در آن مکان سپری کردند.صبحگاهان نظر وی را جویا شدند او با وصف هوای نیکو و کیفیت غذای آنجا، توجه داشت که نیازمند همراهی با مردم است؛ ازاین‌رو مکان دیگری را که بر سر راهش به اینجا، از آن گذشته بود در نظر گرفت و با مردانش به آنجا بازگشت و با ایشان یک شبانه‌روز را در آنجا سپری کرد. هوای تابستانی آنجا وی را شگفت‌زده کرد و آنجا را مکانی همخوان با اهدافش یافت.بغداد دارای امتیازات آب‌وهوایی بود که از آن جمله رطوبت اندک باوجود خشکی و حرارت بالای آن است. این مساله آب‌وهوای آنجا را در میان شهرهای ساحلی منطقه متمایز می‌کرد، به‌گونه‌ای که حرارت معتدل آن دارای رطوبت بود.

شاخص‌های فرهنگی و هنر معماری بغداد:

شهر اصلی به شکل دایره‌ای به قطر 2 کیلومتر طراحی شد. شکل دایره ادای احترام خلیفه به آموزه‌های هندسی اقلیدس بود که درباره آن مطالعه کرده بود و آن را تحسین می‌کرد.منصور برای این کار، تعداد زیادی مهندس ،معمار ، بنا و کارگر هنرمند را از تمام نقاط دعوت نمود و حجاج بن ارطاه و ابوحنیفه نعمان بن ثابت را مامور ساختِ آن کرد که بعدها یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین شهرهای دنیا گردید.

تصمیم بر آن شد که شهر به‌صورت مدور ساخته شود و دو دیوار اصلی آن را احاطه کنند. نقشه منصور در این کار ابتکاری بود و این گرایش جدید در ساختن شهرهای اسلامی بود، آشکار است که وی از ساختار برخی شهرهای قدیم ایرانی، مثل همدان تأثیر پذیرفته بود .حصار بیرونی شهر، دارای چهار درب اصلی بود و به‌موازات آن، دیوار داخلی هم چهار در داشت که درب‌های حصار داخلی، همگی از آهن بود .

کاخ خلیفه با گنبدی مرتفع و سبزرنگ که از دور نمایان بود و باب الذهب نامیده می‌شد،در وسط این شهر مدور قرار داشت و درکنار آن مسجد جامع شهر و خانه‌های مقامات دولتی ساخته‌شده بود. این قسمت را حصار میانی شهر با چهار دروازه در برگرفته بود که با کوچه تنگ و سرپوشیده ایی به چهار درب خارجی که باب کوفه ، باب شام ، باب خراسان و باب بصره خوانده می‌شد متصل می‌گردیدند.

شهر بغداد به‌صورت دژی ساخته شد که از سه عنصر معماری تشکیل‌شده بود: دژها، حصارهای بیرونی و منطقه مسکونی داخلی.کاخ خلیفه، مسجد جامعه و کاخ‌های فرزندان و دیوان‌های حکومتی در وسط شهر و به هم چسبیده بود. در مرکز شهر دو تا از بهترین ساختمان‌های شهر قرار داشتند: مسجد بزرگ و اقامتگاه خلیفه. در اطراف کاخ خلیفه و مسجد یک گردشگاه و یک ساختمان رو به آب وجود داشت که تنها خلیفه اجازه داشت در آن اسب‌سواری کند.

در کنار این محوطه عظیم قصر، کاخ‌های فرزندان خلیفه، خانه‌هایی برای اعضای سلطنتی و خدمتکاران و آشپزخانه‌های خلیفه، سربازخانه‌هایی برای سواره‌نظام‌ها و دیگر ادارات دولتی قرار داشتند، این منطقه مرکزی توسط دیوارهای داخلی محافظت می‌شد. محله‌های زندگی و ساختمان‌های تجاری در حلقه‌ای بین دیوار خارجی شهر و دومین دیوار گرد مستحکم ساخته‌شده بودند.

دیوار خارجی 30 متر ارتفاع و 44 متر ضخامت و برج و بارو و سنگر داشت. شهر به‌وسیله دو خیابان عمودی متقاطع به چهار قسمت تقسیم می‌شد و چهار دروازه داشت. هریک از چهار دروازه به‌سوی یک شهر متفاوت بودند: بصره، کوفه، خراسان و دمشق. دروازه‌ها به یک خیابان مسقف باز می‌شدند که در سراسر حلقه مسکونی خارجی کشیده شده بودند. در ابتدا قرار بود بازار شهر در درون شهر باشد ولی بعداً به محلة کرخ که در بیرون از حصار قرار داشت منتقل گردید.

حصار بیرونی شهر را خندقی شش متری در برگرفت که وارد شونده به شهر از روی پلی که روی آن نصب‌شده بود عبور می‌کرد با این نقشه، شهر بغداد بسیار مستحکم استوار و باشکوه گردید که هر دشمنی به‌راحتی توان نفوذ در این شهر را نداشت. باوجودآن، کار ساخت شهر( که بعدها بیشتر بغداد خوانده می‌شد) تا سال 149قمری ادامه داشت. هزینه ساخت آن‌ها چهار میلیون وهشتصدوسی و سه هزار درهم دانسته‌اند.

از این زمان دوران طلایی این شهر در فرهنگ و تمدن اسلامی شروع شد و پس‌ازآن طوفانی‌های بسیار سهمگینی را از سر گذراند.بغداد در سال 639 هجری قمری به دست هلاکوخان سقوط کرد. در سالهای دورتر بغداد و پیرامون آن میان ترکمانان و عثمانیان و آنگاه صفویان دست به دست می‌شد. سرانجام به عنوان بخشی از عثمانی شناخته شد.

در دوره فرمانروایی مدحت پاشایی عثمانی بر این شهر که حدود سه سالی به طول انجامید اصلاحات بزرگی برای بغداد و عراق انجام داد و چهره شهر را تغییر داد.او مدارس و مؤسسات آموزشی بی‌شماری ساخت که هیچ‌کدام در بغداد وجود نداشتند، هم‌چنین بیمارستان، انبار غذا، پارک‌های عمومی و سیستم تأمین آب، جاده و پل. او اصلاحات ارضی و قوانین مالیاتی ایجاد کرد و عشایر را به یکجانشینی و کشاورزی تشویق کرد. سه سالی که مدحت پاشا فرمانروا بود مهم‌ترین سال‌های تاریخ مدرن بغداد به‌حساب می‌آیند.تا اینکه پس از جنگ جهانی دوم و تقسیم خلافت عثمانی به عنوان پایتخت عراق برگزیده شد.