نماد توجه قاجار به تعزیه و روضه خوانی عاشورا در بنایی که دیگر نیست/چرا دستگاه چاپ گوتنبرگ در ایران فقط یک کتاب چاپ کرد

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، سید محمد بهشتی - دبیرکل همایش ملی هنر ایران در دوره قاجار با بیان این نکته که درباره دوره قاجار به شدت دچار سوتفاهم هستیم، اظهار داشت: با توجه به ذهنیتی که در دوره پهلوی و طرق دیگر ایجاد شده است، تلاش و کوششی که مردم سرزمینمان در این دوران برای فتح قله هایی در عرصه فرهنگ و تمدن داشتند را با بدگمانی و سوتفاهم نادیده می گیریم.

وی با اشاره به زمان دانشجویی خود گفت: در آن زمان معماری دوره قاجار را بسیار ضعیف معرفی می کردند این در حالی بود که در آن دوران در سفرهای مختلف به شهرهای ایران متوجه شدیم همه آنچه می دیدیم و حظ می بردیم مانند معماری شهر کاشان، متعلق به دوره قاجار بود.

بهشتی افزود: دوره قاجار از جهت اینکه ادامه دوره های قبل از خودش است و همچنین تبعیت از سنت گذشته در آن وجود دارد و معاصر کردن سنت ها، مثل هر دوران دیگری در تاریخ تمدن کشور واجد ارزش است.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری افزود: در دوره قاجار بعد از قرن ها بار دیگر ارتباط ایران با جهان پیرامون به ویژه با غرب برقرار می شود این در حالی است که در آن دوران شاهد تحولات عظیمی از جمله انقلاب صنعتی درغرب هستیم و به اعتبار همین برقراری ارتباط، این دستاوردها وارد ایران نیز می شود.

وی با اشاره به تلاش و تکاپوی دوران قاجار برای اینکه دستاوردهای جدید را از هاضمه ایرانی عبور دهند، گفت: این کاری بوده که در طی قرون مختلف به عنوان یکی از ویژگی های بارز ایرانی ها وجود داشته است چرا که در دوره های مختلف به دلیل موقعیت جغرافیایی خود ناگزیر به تعامل با جهان بودیم و برای حفظ موجودیت فرهنگی خود و بهره گیری از سایر نقاط جهان باید دستاوردهای جدید را از هاضمه ایرانی عبور می دادیم.

بهشتی یکی از مهمترین مصادیق این امر را تکیه دولت دانست و گفت: اگرچه از دوره های دور تکیه های مختلف با تعاریف کمی متفاوت با هم در شهرهای ایران وجود داشتند و محل برگزاری آیین ها در ایام محرم و سایر زمان ها بوده و همواره در زندگی شهری ایرانی ها حضور داشتند اما پدیده تکیه دولت سعی کرد در عین حفظ هویت خود، چیزهای جدید دنیا را نیز دریافت کند که خود چالش جدی بود.

وی در نشست تخصصی همایش ملی هنر ایران در دوره قاجار گفت: در تکیه دولت این چالش با موفقیت اتفاق افتاد، در واقع یک مجموعه آثار معماری وجود دارد که مثل یک آیینه نشان می دهد چگونه با یک پدیده تازه مواجه شده و آن را در آغوش گرفتیم و با عبور از هاضمه خودمان، آن را به یک اثر جدید تبدیل کردیم.

بهشتی با تاکید بر اینکه عبور دستاوردهای جدید از هاضمه ایرانی در دوره قاجار فقط در تکیه دولت اتفاق نیفتاد، گفت: در این دوران در بسیاری از موارد شاهد چنین اتفاقی بودیم و اگرچه ما به دلایلی به ویژه اتفاقاتی که از دوره ایلخانی به بعد افتاد دچار نوعی سوهاضمه شده ایم اما باز هم بیکار نیستیم و همچنان سعی می کنیم چیزها را با عبور از هاضمه خودمان به یک محصول جدید مال خود دارای ریشه در سرزمین فرهنگی خودمان تبدیل کنیم.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری افزود: این پدیده را در سایر آثار معماری از جمله شمس العماره، خیابان ناصری و غیره و حتی سایر عرصه ها مانند نقاشی هم می توان دید.

بهشتی گفت: یکی از صحنه هایی که این پدیده انعکاس زیادی داشته، در زمینه چاپ سنگی است.

وی افزود: در کلیسای وانگ - نخستین دستگاه چاپ از نوعی که گوتنبرگ اختراع کرده بود، نگهداری می شود اما با این دستگاه فقط یکی از کتب مسیحیت چاپ شده و استقبال زیادی از این دستگاه نشد.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه برخی علت استقبال نشدن از این دستگاه را ممانعت شاه عباس در حمایت از خوشنویس ها می دانند، گفت: اگر چنین رویکردی مانع از گسترش این دستگاه شده بود به طور طبیعی باید در زمینه چاپ سنگی هم اتفاق می افتاد، به اعتقاد بنده - علت این عدم استقبال این بود که ما خیلی امکان عبور این نوع چاپ را از هاضمه خودمان نمی دیدیم.

بهشتی با بیان اینکه همین اتفاق درباره توپ هم افتاد، گفت: در مورد چاپ سنگی ما توانستیم آن را از هاضمه خودمان عبور دهیم به همین دلیل سهم ایرانی ها در میراث چاپ سنگی جهان یگانه است چرا که در این عرصه فرصت عرض اندام پیدا می کنیم.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تکیه دولت را آیینه بسیاری از ویژگی ها و خصوصیات فرهنگ ایرانی دانست.

گفتنی است، تکیه دولت که از آن با عناوین دیگری همچون تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی نیز نام برده شده است، بنایی است که در عهد ناصرالدین شاه قاجار و به منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آئین های سوگواری و روضه خوانی در ایام عاشورا در تهران قدیم برپا شد. تکیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده است.

این ساختمان در سویه جنوب خاوری کاخ گلستان و در جنوب باختری شمس العماره، شمال سبزه میدان و روبه روی مسجد شاه تهران جای گرفته بود. ساختمان تکیه در سه طبقه و به شکل گِرد و آجری به قطر تقریبی شصت متر و به بلندای 24 متر بود. مساحت آن حدود 2824 متر مربع و در میانه صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه در نظر گرفته شده بود. «محمدکریم پیرنیا» در کتاب «معماری ایران»، از معماری نه چندان شناخته شده به نام استاد «حسینعلی مهرین» به عنوان معمار این بنا نام برده است.

همچنین مجلس مؤسسانی که در 1304 تشکیل شد و احمد شاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت گمارد نیز در همین تکیه بر پا شد. تکیه دولت پس از سال ها ویرانه ماندن، در 1325 برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران، تخریب شد و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد.

تکیه دولت را که اکنون اثری از آن به جا نمانده است، می توان نماد تهران در عصر ناصری تلقی کرد و آن را از معدود بناهایی دانست که علاوه بر تأثیر بسزایی که در تاریخ تعزیه داشته است، به عنوان یک شاهکار معماری عصر قاجار نیز مطرح بوده است.

ساختمان عظیم تکیه دولت که بعضی از جهانگردان و نویسندگان مغرب زمین آن را از حیث عظمت شبیه آمفی تئاتر ورونا در ایتالیا دانسته اند، در ضلع شرقی کاخ گلستان و در مجاورت شمس العماره قرار داشت و از آن به عنوان بزرگترین نمایشخانه تمام اعصار ایران نام برده شده است.

منبع: تسنیم

مسئولیت صحت اخبار ارائه شده به عهده منبع خبر بوده و این رسانه صرفاً رسالت اطلاع‌رسانی خود را در این رابطه انجام می‌دهد.