شبکه‌های اجتماعی نقش مهم در دامن زدن به شایعات دارند/باید اتاق خبر بحران شکل بگیرد

گروه جامعه « نسیم آنلاین »: چندی پیش خبر دلخراشی عواطف جامعه را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. اتوبوس سربازان پادگان 05 کرمان در حوالی کیلومتر ۵ محور نی ریز دچار حادثه می‌شود. اخبار متناقضی در رسانه‌ها از تعداد کشته‌ها و مصدومان منتشر می‌شود، 13 کشته، 14 کشته و برخی هم تا 19 کشته را اعلام می‌کنند. همزمان ولنگاری فضای مجازی باعث می‌شود اخبار غیرصحیح در جامعه شیوع پیدا کند. به عنوان نمونه عکس منتشر شده که همه آن را متعلق به سربازان جان باخته می‌دانستند، از طرف یکی از نجات یافتگان حادثه اشتباه عنوان می‌شود به نحوی که هیچ یک از سربازان فوت شده در عکس وجود خارجی نداشتند.

طبیعی است که اخباری از این دست، دستمایه بازار داغ شایعه سازی، کانال سازی و موج سواری عده‌ای با اهداف خاص شود، اما این سوال اساسی وجود دارد که چرا رسانه‌های بزرگ ما از هر طیف سیاسی در گرداب چنین شایعاتی می‌افتند و به آن دامن می‌زنند. دکتر محمد سلطانی‌فر مدیرکل دفتر مطالعات برنامه ریزی رسانه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، استادیار گروه ارتباطات واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی و مدیر مرکز مطالعات رسانه‌ در این خصوص پاسخگوی سوالات « نسیم آنلاین » بودند.

« نسیم آنلاین »: در حادثه تصادف اتوبوس سربازان اخبار متناقضی در رسانه‌ها منتشر شد از تعداد کشته‌ها تا علت حادثه و ... زمینه رسانه‌ای انتشار چنین شایعاتی در جامعه ما چیست؟

سلطانی‌فر: به طور کلی شایعه زمانی منتشر می‌شود که اولاً خبری وجود نداشته باشد یا منابع خبری موثقی این خبر را انعکاس ندهند. سومین حالت این است که خبر دیرتر از منابع رسمی اتفاق بیافتد یا به تعبیری منابع رسمی عقب‌تر از محافل شایعه‌ای یا بی اعتبارتر از منابع شایعه‌ای باشد. این اتفاق‌ها متأسفانه در خلأ اعتبار رسانه‌های رسمی دارد شکل می‌گیرد و متأسفانه رسانه‌های رسمی ما خیلی عقب‌تر از فضای رسانه‌های غیر رسمی هستند.

به معنای دیگر اینکه متأسفانه رسانه‌های ما نتوانستند جایگاه واقعی خود را در انعکاس اخبار داشته باشند تا اخبار به فضای شایعه‌ای نرود. شما ببینید در کشوری مثل فرانسه زمانی که اخبار شایعه‌ای پخش می‌شود همه مردم قبل از اینکه ببینند بستر خبر درست است یا نه، چون شایعه همه جا وجود دارد و کسی نمی‌تواند ادعا کند که شایعه وجود نداشته باشد، اما اعتبار منابع رسمی به قدری در کشوری مانند فرانسه یا خیلی از کشورهای دنیا بالا است که مردم برای تایید صحبت خودشان یا برای تایید خبر، خودشان به رسانه‌های رسمی مراجعه می‌کنند و مطمئن هستند که رسانه‌های رسمی هم دیرتر خبر را نمی‌دهند و هم صحیح‌تر خبر را می‌دهند.

متأسفانه رسانه‌های رسمی ما اعم از خبرگزاری‌ها و سایت‌های رسمی اکثرا خودشان را درگیر مسائل سیاسی کرده‌اند، یعنی خودشان یک طرف قضیه‌ هستند. به همین دلیل مثلاً اگر احساس کنند که اگر با افزایش تعداد کشته‌ شده‌ها علیه دولت یا جناح مقابل بهتر می‌توانند حمله کنند به همین دلیل سعی می‌کنند آن شایعاتی که به نفع منافع جناحی‌شان است را دنبال کنند.

به تعبیری رسانه‌ها از منابعی که اهداف جناحی آنها را شکل می‌دهند استفاده می‌کنند و باعث می‌شود که اولاً خودشان از وجهه اعتباری بیافتند و دوماً بستر را به سمت آنهایی که شایعه پراکنی می‌کنند آماده می‌کنند، در چنین شرایطی که بحران اتفاق می‌افتد همه باید قبول کنیم که هم رسانه‌های اصلاح طلب و هم اصولگرا اگر مورد سوء استفاده جناحی قرار بگیرند منافع ملی در درازمدت خدشه‌دار می‌شود. در چنین شرایطی بهتر است که یک اتاقی به نام اتاق خبر بحران شکل بگیرد و همه خبرشان را در این فضا ارجاع بدهند. متأسفانه این اقتدار هم از رسانه‌های بزرگ گرفته شده است و در این موارد خبرها را متأسفانه دیر منتقل می‌کنند و اجازه می‌دهند که بستر شایعه همیشه گسترش پیدا کند.

« نسیم آنلاین »: چرا این اتاق بحرانی که اشاره کردید در حوادثی از این دست به موقع شکل نمی‌گیرد؟

سلطانی‌فر: یک، به دلیل کندی آن اتاق بحران شکل نمی‌گیرد و دوم هم به دلیل اینکه رسانه‌ها متأسفانه منافع جناحی خود را بر منافع ملی رجحان داده‌اند.

« نسیم آنلاین »: شبکه‌های مجازی در دامن زدن به شایعات در خصوص حوادثی که افکارعمومی را حساس کرده است به چه میزان موثر هستند؟

سلطانی‌فر: صد در صد، از راننده کامیونی که در واقعه حضور دارند و می‌تواند عکس تهیه کند و از طریق شبکه‌های مجازی ارسال کند تا خانواده کشته‌شدگان، تا آن دکتر و پرستاری که وجود دارند. ببینید آن چیزی که وجود دارد این است که شبکه‌های مجازی کار خود را انجام می‌دهند و در آن بحثی نیست و اصلاً امکان این وجود ندارد که بخواهید جلوی این اتفاق را بگیرید.

« نسیم آنلاین »: حتی عکسی که در شبکه‌های مجازی و رسانه‌ها به عنوان نماد این حادثه منتشر شد و موج احساسات مردم را به دنبال داشت آن هم غیر واقع از کار در آمد و هیچ یک از کشته شدگان حادثه در این عکس نبودند.

سلطانی‌فر: ضریب نفوذ شایعه به دو عنصر بستگی دارد، یکی اهمیت و یکی هم ابهام. ابهام موقعی در این قضیه شکل می‌گیرد که شما اخبارتان را ناقص و یا از مراجع غیر رسمی منتشر می‌کنید. وقتی که اخبار را ناقص منتشر می‌کنند زمینه را برای بروز هر شایعه‌ای فراهم می‌کنند، یعنی ما آن شش عنصر را آموزش نمی‌دهیم که بچه‌ها فقط امتحانشان را بدهند و نمره‌ بگیرند خیر! باید دقت کنند روزنامه‌نگار حرفه‌ای روزنامه‌نگاری است که شش عنصر را در اولین فرصت در زمان کوتاه و کامل به اطلاع مردم برساند. متأسفانه خبرگزاری‌های ما آنقدر دور و دیر از قضیه هستند که بستر را برای حضور همه شایعات فراهم می‌کنند.

« نسیم آنلاین »: در همه جای دنیا معمولا برای پوشش چنین حوادثی رسانه‌ها به نوعی فضا سازی اولیه می‌کنند و به تدریج اخبار را منتقل می‌کنند اما در این حادثه به یکباره تلاش شد حجم تلفات جانی بیشتر اعلام شود.

سلطانی‌فر: رسانه‌های بزرگ و خبررسان‌های اصلی ما مثل صدا و سیما و خبرگزاری جمهوری اسلامی و ... همه باید از این اتاق بحران تبعیت کنند و اصلاً هم نخواهند منافع جناحی‌شان را در آن ببینید و اگر قرار شود منافع جناحی‌شان را ببینند آنگاه مثلاً 13 کشته یا 19 کشته، بستگی به این دارد که منافع‌شان در 19 کشته باشد یا در 13 کشته باشد. اگر از اتاق بحران تبعیت نکنند قاعدتاً این چنین خواهد شد که حتی به جای 19 کشته 29 کشته می‌سازند و اینها مواردی است که متأسفانه ما شاهد آن هستیم.

امروز رسانه‌های ما منافع ملی را به قربانگاه منافع جناحی برده‌اند و این ضعف قضیه است و متأسفانه نمی‌دانیم که مثلاً من اگر به عنوان یک رسانه تعداد کشته‌ها را بیشتر اعلام کنم جامعه چقدر دچار التهاب می‌شود. همیشه آن ماکسیمم کشته‌ها را لحاظ می‌کنند، در دنیا پایین‌ترین آمار را در نظر می‌گیرند و به تدریج آمار کلی را اعلام می‌کنند. در زلزله فوکوشیما که حدود 50 هزار نفر کشته شدند، ابتدا آرام آرام زمینه‌سازی می‌کنند تا ذهن مردم شکل بگیرد و بعد آرام آرام می‌گویند هزار یا دو هزار یا پنج هزار. ما متأسفانه به خاطر همان نگاه جناحی که داریم اول آن بالاترین حد ممکن را بیان می‌کنیم مثلاً می‌گوییم که در این اتوبوس 45 نفر هستند پس اگر نصف 45 نفر کشته باشند... ولی اگر از اول گفته بودند که اول 8 سرباز بعد 10 سرباز و بعد واقعاً نهایتاً می‌رسید به 13 سرباز، جامعه آن آمادگی را پیدا می‌کرد و هم خبر به درستی منتشر می‌شد.